Το άγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη στο Βερολίνο

Η δίκη και η εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη, στις 30 Μαρτίου του 1952, προκάλεσε διεθνείς αντιδράσεις. Έκφραση αυτών των αντιδράσεων είναι και το άγαλμά του στο Βερολίνο, που σήμερα ελάχιστοι γνωρίζουν την ύπαρξή του.
Μερικές ανθοδέσμες στη βάση του αγάλματος τεκμηριώνουν ότι κάποιοι θυμήθηκαν την ημέρα εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη. Αυτοί οι «κάποιοι» είναι οι λίγοι υπερήλικες Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες που έχουν απομείνει στο Βερολίνο...
Διαφορετικά ήταν τα πράγματα παλιά με αντιπροσωπείες από το Γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα, τη νεολαία και το πανεπιστήμιο. Γιατί το άγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη βρίσκεται στην αυλή του άλλοτε Οικονομικού Πανεπιστημίου της Σοσιαλιστικής Γερμανίας, όπου εκπαιδεύονταν τα ανώτερα οικονομικά στελέχη του καθεστώτος. Με τέσσερα μέτρα ύψος, όχι μόνον δεν περνά απαρατήρητο, αλλά εντυπωσιάζει. Όπως παραδέχεται και η Barbara Barsch, ιστορικός τέχνης στο μικρόφωνό μας: «Ήταν κάτι το πρωτόγνωρο για την εποχή. Για πρώτη φορά καλλιτέχνης της Ανατολικής Γερμανίας ασχολούνταν με ένα διεθνιστικό θέμα και κυρίως: έφτιαχνε άγαλμα για κάποιον που δεν ήταν Γερμανός.» Η Barbara Barsch έχει γράψει διατριβή για τον γλύπτη τον René Graetz, που φιλοτέχνησε το άγαλμα.

Ο γλύπτης René Graetz έφτιαχνε για πρώτη φορά το άγαλμα ενός ξένου

Ο Graetz αν και είχε γεννηθεί το 1908 στο Βερολίνο, μεγάλωσε στην Ελβετία, εργάσθηκε στη Νότιο Αφρική και στο Λονδίνο και επέστρεψε στη γενέτειρα του ως ώριμος καλλιτέχνης μόλις το 1946, όπου εντάχθηκε στις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ανατολικής Γερμανίας, διατηρώντας όμως πάντα μια ανεξάρτητη άποψη σε θέματα τέχνης. Επανειλημμένα είχε κατηγορηθεί για τις αντιλήψεις του ως «κοσμοπολίτης και ρεβιζιονιστής», γιατί αρνιόταν την απολυτοποίηση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και επηρεαζόταν και από άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως τον εξπρεσιονισμό.
Ο Michael Krejsa από το Αρχείο της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Βερολίνου, όπου φυλάσσονται τα γραπτά κείμενα του René Graetz, αποδίδει αυτή την τάση του στην διαμονή του στην Αγγλία: «Εκεί είχε γνωρίσει τον γλύπτη Χένρι Μουρ, γνωστό για τις αφηρημένες ανθρώπινες φιγούρες του. Το έργο του Μουρ εξακολουθούσε να επικαλείται ο Graetz και στα δικά του έργα στην Ανατολική Γερμανία. Στην περίοδο όμως της δεκαετίας του ΄50 η στάση αυτή ήταν τουλάχιστον προβληματική.»

Παρόλα αυτά, στις 21 Νοεμβρίου 1952, ο René Graetz υπέγραψε το συμβόλαιο με το Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου για το άγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη. Λίγο αργότερα εκθέτει μάλιστα και δημόσια τα σχέδιά του, τα οποία στη συνέχεια τα υλοποιεί χωρίς την παραμικρή αλλαγή.

Το Οικονομικό Πανεπιστήμιο στην περιοχή Καρλσχόρστ του Βερολίνου, όπου βρίσκεται το άγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη, δεν ήταν ένα πανεπιστήμιο ‘της σειράς’ αλλά η κεντρική σχολή για τα ανώτατα οικονομικά στελέχη της Ανατολικής Γερμανίας. Οπότε, η απόφαση για το άγαλμα θα πρέπει να είχε παρθεί σε άλλο επίπεδο, υποθέτει η Barbara Barsch και εντάσσει την απόφαση στο ‘πλάνο του καθεστώτος’ και επομένως και των υπουργείων του για «ενσωμάτωση των καλλιτεχνών στην κοινωνία, το δέσιμό τους με τον λαό, όπως λεγόταν τότε. Για αυτό το λόγο και οι εντολές για αγάλματα και άλλα καλλιτεχνικά έργα από τα πανεπιστήμια.»

Το άγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη ως έκφραση της συγκίνησης που προκάλεσε η εκτέλεσή του

Όμως ένας άλλος λόγος, επίσης σημαντικός, για την κατασκευή του συγκεκριμένου αγάλματος: η αίσθηση και η συγκίνηση που προκάλεσε η στάση του Νίκου Μπελογιάννη στο δικαστήριο και η εκτέλεσή του στην κοινωνία της Ανατολικής Γερμανίας, ειδικά στους Ανατολικογερμανούς διανοούμενους και καλλιτέχνες. Πολυάριθμες ήταν οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας σε όλη τη χώρα και μεγάλος ο αριθμός των τηλεγραφημάτων προς την ελληνική κυβέρνηση για αποτροπή του μοιραίου.
Γι’ αυτό η ιστορικός τέχνης κ. Barsch εκτιμά ότι όταν του είχε γίνει η πρόταση, ο γλύπτης René Graetz, γνώριζε ήδη την υπόθεση Μπελογιάννη και δέχθηκε με ενθουσιασμό, γιατί «ήταν στρατευμένος. Και το γεγονός ότι εκτελέστηκε ένας αγωνιστής, επειδή δεν ήθελε να αρνηθεί την ιδιότητα του κομμουνιστή τον είχε συγκλονίσει.»

Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο, που ο René Graetz επέλεξε τα ακόλουθα λόγια από την απολογία του Νίκου Μπελογιάννη στο δικαστήριο για το άγαλμά του: «Αγωνιζόμαστε για να ξημερώσουν για τη χώρα μας καλύτερες μέρες, χωρίς πείνα και πόλεμο.
Για το σκοπό αυτόν αγωνιζόμαστε και όταν χρειαστεί θυσιάζουμε και τη ζωή μας».

Φωτο 1. Το άγαλμα του Μπελογιάννη στο προαύλιο του Οικονομικού Πανεπιστημίου

Φωτο 2. Η επιγραφή στη βάση του αγάλματος του Μπελογιάννη
dw-world.de