ΕΑΜ και αστοί

Με αφορμή τη συμπλήρωση 72 ετών από την Απελευθέρωση της Αθήνας από τη χιτλερική Γερμανία (12 Οκτωβρίου 1944) μια «αιρετική» εκδήλωση στο Ιδρυμα Αγγελου και Λητώς Κατακουζηνού ανιχνεύει μια ιστορική σχέση και σπάει ένα ιστορικό ταμπού

«Το ΕΑΜ και οι αστοί». Κάτι σαν βερμούτ και αντάρτικο. Δεν πρόκειται για τον τίτλο κάποιου εξωφρενικού, υπερρεαλιστικού δείπνου του Σαλβαντόρ Νταλί.
Είναι το κεντρικό θέμα μιας απρόσμενης εκδήλωσης, η οποία φιλοξενείται στις 24 Οκτωβρίου, στο πλαίσιο του πρότζεκτ «Ιστορίες στο σαλόνι» στο Ιδρυμα Αγγελου και Λητώς Κατακουζηνού (το «σπίτι-μουσείο» στο νούμερο 4 της λεωφόρου Αμαλίας). Η εκδήλωση πραγματοποιείται με αφορμή τη 12η Οκτωβρίου, ημέρα εορτασμού της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τον ναζιστικό ζυγό (μια εθνική επέτειος που κερδίζει τα τελευταία χρόνια έδαφος εις βάρος της 28ης Οκτωβρίου· σημειωτέον ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα που ενεπλάκη στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και εορτάζει την αρχή και όχι τη λήξη του Πολέμου). Το παράδοξο αυτό event ανίχνευσης ενός νωπού ιστορικού ταμπού διοργανώνουν οι «hιστορισταί», μια ομάδα που ξεκίνησε πριν από έναν χρόνο «με στόχο την πραγματοποίηση δράσεων γύρω από την Ιστορία και τη δημιουργική αναπαράσταση της ιστορικής επιστημονικής έρευνας» με τρόπο σύγχρονο και ουδόλως μουσειακό (η ομάδα έχει ήδη στο ενεργητικό της το φιλμ «Το στάρι» για τον επισιτισμό στην Κατοχή και τον κύκλο δράσεων «Weird History Days», ο οποίος περιλαμβάνει συναντήσεις-γνωριμίες με ανθρώπους και χώρους - πρώτη στάση τον περασμένο Ιούλιο το Δρομοκαΐτειο).

«Στόχος της εκδήλωσης για τη σχέση του ΕΑΜ με την αστική τάξη στην Κατοχή είναι να δημιουργήσουμε μια συνθήκη διαλόγου αλλά και να ανιχνεύσουμε τη ρευστότητα της εποχής» εξηγεί η ιστορικός Μαρία Σαμπατακάκη, συνδημιουργός των hιστοριστών και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Ιδρύματος Κατακουζηνού. «Οφείλουμε πρωτίστως να αντιληφθούμε ότι το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ήταν πολιτικά πολυσυλλεκτικό και όχι μονοδιάστατο. Δεν μπορείς, δηλαδή, να το συρρικνώσεις, να το στεγανοποιήσεις, να το βάλεις σε συγκεκριμένες πολιτικές φόρμες. Σαφώς και έχει μια συγκεκριμένη ιδεολογική αφετηρία, σαφώς και ο πυρήνας του είναι αριστερός, κομμουνιστικός. Αλλά γύρω από το ΕΑΜ (και γύρω από το στρατιωτικό σκέλος του, τον ΕΛΑΣ) συσπειρώνονται άνθρωποι που δεν έχουν κομμουνιστικό παρελθόν (άνθρωποι με βενιζελικές πολιτικές καταβολές). Σε αυτούς περιλαμβάνονται όσοι συνεισφέρουν με μια οποιαδήποτε μορφή αντίστασης αλλά και εκείνοι που διαμορφώνουν πολιτικές θέσεις μέσα στο ΕΑΜ».



Αφορμή για την αιρετική, ομολογουμένως, εκδήλωση (τουλάχιστον σε μια πολυμνημονιακή Ελλάδα που συμφιλιώνεται με την ιστορική πραγματικότητα μιας πρώτης κυβέρνησης της Αριστεράς), μια σειρά είκοσι ασπρόμαυρων φωτογραφιών (συντηρημένων και σωσμένων αλλά όχι ακόμη ιστορικά τεκμηριωμένων). Εντοπίστηκαν (από τη μουσειολόγο Σοφία Πελοποννησίου) μέσα σε ένα ξεχασμένο συρτάρι, στο γραφείο του Αγγελου Κατακουζηνού. Ολες τραβηγμένες τις ημέρες της Απελευθέρωσης της Αθήνας (με εκκίνηση τη 12η Οκτωβρίου 1944), απεικονίζουν τους ξέφρενους πανηγυρισμούς μιας μεθυσμένης λαοθάλασσας που ξεχύνεται από παντού, με τον ΕΑΜ όχι απλά να πρωτοστατεί με σύμβολα και πρόσωπα (κάτι που είναι βεβαίως φυσικό αφού μιλάμε για τον «κορμό» της Αντίστασης) αλλά να μονοπωλεί τα κάδρα. Με αφετηρία τις φωτογραφίες αυτές, σημειώνει η Μαρία Σαμπατακάκη, εγκαινιάστηκε «η ανιχνευτική κουβέντα» για την (όποια) σχέση της αστικής τάξης με το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Είναι αρκετά από τα ερωτήματα που προκύπτουν από τα «εξωτικά» (για το αρχείο ενός μεγαλοαστού) φωτογραφικά αυτά ντοκουμέντα. «Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον το πώς βρέθηκε αυτό το υλικό, ποιος το τράβηξε, πώς διατηρήθηκε τόσα χρόνια και γιατί είναι αποκλειστικά ΕΑΜικό!».



Μια δηµοφιλής ερµηνεία είναι η σχέση του Αγγελου Κατακουζηνού με την Αντίσταση (για την οποία, βεβαίως, υπάρχουν ενδείξεις, όχι αποδείξεις). Η επικρατέστερη εκδοχή φέρει τον επιφανή νευρολόγο-ψυχίατρο να συνδέεται με την ΕΛΔ (Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας), εκ των πολιτικών κομμάτων που συγκροτούν το ΕΑΜ. Η σύζυγός του, η υπέρλαμπρα αντισυμβατική Λητώ, επιβεβαιώνει (στο βιβλίο «Αγγελος Κατακουζηνός, Ο Βαλής μου», εκδ. Μικρή Αρκτος) την αντιστασιακή δράση του: «Είναι η μοναδική πλευρά της ζωής του που δεν ξέρω καλά. Και αυτό γιατί εγώ δεν το θέλησα. (...) Αλλιώς, όλη του η ζωή ήταν για μένα ένας λαμπερός καθρέφτης. Πάντως, ένα είναι βέβαιο: κανένα πολιτικό κίνητρο δεν έσπρωξε τον Βαλή. Οπως οι περισσότεροι Ελληνες, το μόνο που ήθελε ήταν ν' αντισταθεί με όλες του τις δυνάμεις στον Γερμανό. Τον εχθρό». Ο Κατακουζηνός θα οργανώσει, μεταξύ άλλων, μια ομάδα επιστημόνων (ιατρών, καθηγητών κ.τ.λ.) προκειμένου να οικοδομηθεί κάτι που προσομοιάζει σε ένα «πρώτο σχέδιο για ένα Εθνικό Σύστημα Υγείας». «Και αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι γίνεται στο πλαίσιο μιας αντιστασιακής δράσης» σημειώνει η Μαρία Σαμπατακάκη. «Οι Γερμανοί μαθαίνουν για την ύπαρξη της ομάδας και εισβάλλουν στον χώρο συγκέντρωσής της. Ο Κατακουζηνός τούς πείθει να αφήσουν ελεύθερους τους υπόλοιπους και να πάρουν μόνο εκείνον για ανάκριση. Τα σχέδια, πάντως, θα τα παραδώσει στον υπουργό Υγιεινής της μετεμφυλιακής κυβέρνησης Πλαστήρα, Νίκο Τσούτη.


Μέσα από την ιδιαίτερη περίπτωση του Αγγελου Κατακουζηνού (ο οποίος, σημειωτέον, μαζί με τη σύζυγό του αυτοπροσδιορίζονται ως «φιλελεύθεροι»), διερευνάται και η γενικότερη σχέση των αστών με το ΕΑΜ στη διάρκεια της Κατοχής. «Ποια είναι, όμως, η αστική τάξη στην Ελλάδα; Αυτό είναι πάντα ένα εξαιρετικά σύνθετο ζήτημα» υπογραμμίζει η κυρία Σαμπατακάκη. «Διότι είναι ρευστή, δεν έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και απόλυτες γραμμές όπως σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αυτό που χαρακτηρίζουμε ως αστική τάξη εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα μπορούμε ίσως να πούμε ότι συσπειρώνεται και ασπάζεται το εκσυγχρονιστικό όραμα της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου (1928-1932). Αυτό το όραμα σχετίζεται με όλους τους τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας: Παιδεία, οικονομία, παραγωγή, επιστήμη. Εξάλλου, η αστική τάξη έχει χαρακτηριστικά που σχετίζονται με αυτό που αποκαλούμε "διανόηση". Ετσι, π.χ. η λογοτεχνική γενιά του '30 εκφράζει σε έναν μεγάλο βαθμό τις ανησυχίες και τα χαρακτηριστικά αυτής της τάξης. Είναι επίσης άνθρωποι που έχουν σπουδάσει ή έχουν ζήσει σε χώρες του εξωτερικού και μεταφέρουν ένα καινούργιο πνεύμα, νέες αντιλήψεις, νέα ρεύματα».
Σε όλη αυτή τη δύσβατη ιστορική διερεύνηση (την οποία φυσικά δυσχεραίνουν περαιτέρω οι σκιές του Εμφυλίου) οφείλει κανείς να λάβει υπ' όψιν τη ρευστότητα της κατοχικής Ελλάδας. «Αισθάνομαι ότι, μέσα σ' αυτή την κοινωνία που ζω, τα πάντα αλλάζουν με ρυθμό τρελό» γράφει ο Γεώργιος Θεοτοκάς στις 6 Ιανουαρίου 1943 (από τα «Τετράδια ημερολογίου 1939-1953», εκδ. Εστία). «Δυσκολεύουμαι να ξεδιαλύνω, να καταλάβω, να κατατάξω. Ομως μ' αγγίζει η βαθιά αίσθηση της αλλαγής. Ανεμοστρόβιλος». Οπως εξηγεί η ιστορικός του Ιδρύματος Κατακουζηνού: «Η ζωή αυτή την περίοδο δεν έχει μία αλλά πολλές αποχρώσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι oι άνθρωποι κινούνται σε ένα περιβάλλον που καταρρέει, τίποτα δεν είναι ίδιο με το παρελθόν. Εχεις μια δύναμη Κατοχής, ζεις με την πείνα και τους περιορισμούς κυκλοφορίας, βλέπεις γύρω σου καινούργιους πλούσιους και καινούργιους φτωχούς. Στην ουσία, μετά τον Πόλεμο υπάρχει μια διαφορετική "αστική τάξη", με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Υπάρχει δηλαδή ένας κόσμος που έρχεται στην επιφάνεια ως "αστική τάξη", με καθαρά οικονομικά κριτήρια». Θα είναι π.χ. αναπόφευκτη στη διάρκεια της Κατοχής η ανάδυση σκοτεινών στοιχείων («συνοδοιπόρων των κατακτητών», μαυραγοριτών κ.ο.κ.) που θα επιχειρήσουν, με γεμάτες τις τσέπες, να παρεισφρήσουν στα «σαλόνια» της αστικής τάξης. Η ίδια η Λητώ Κατακουζηνού ομολογεί ότι θα σκοντάψει επανειλημμένως σε τέτοια στοιχεία («γκανγκστερικούς πλούσιους» κατά τον Γεώργιο Θεοτοκά) και θα προβληματιστεί για τον (συχνά αναγκαστικό) συναγελασμό μαζί τους.

Ακριβώς επειδή καταφέρνει να εκφράσει τα αιτήματα μιας καινούργιας κοινωνίας, το ΕΑΜ συσπειρώνει ένα δυναμικό κομμάτι αστών του Μεσοπολέμου, κυρίως από τους κόλπους της διανόησης και της επιστήμης.  Κάποιους από αυτούς (όλοι βενιζελικής προέλευσης) θα τους συναντήσουμε στην ίδια την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), γνωστότερη ως «Κυβέρνηση του Βουνού». Ανάμεσά τους: ο δικηγόρος Δημήτρης (Τάκης) Πετρίδης, εθνοσύμβουλος από το Αγρίνιο στην ΠΕΕΑ, ο οποίος εκτελέστηκε (μαζί με τον Χρήστο Χωμενίδη του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδος) από τους Ναζί στα Ψηλά Αλώνια της Πάτρας (9 Μαΐου 1944), ο νομικός-καθηγητής Αλέξανδρος Σβώλος, ο οικονομολόγος-καθηγητής Αγγελος Αγγελόπουλος, ο  ανιψιός βενιζελικού υπουργού και καθηγητής στην Ιατρική της Αθήνας Πέτρος Κόκκαλης και ο παλαιός βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων, Ηλίας Τσιριμώκος. «Η συμμετοχή τους έχει ενδιαφέρον», τονίζει η Μαρία Σαμπατακάκη, «γιατί φανερώνει την ανάγκη και πολιτική του ΕΑΜ για άνοιγμα στο ευρύτερο πολιτικό φάσμα, κάτι που αφενός ενισχύει τη θέση και την απήχησή του σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, αφετέρου του παρέχει μεγαλύτερη πολιτική νομιμοποίηση».

Οι παρουσίες, βέβαια, αυτές δεν αναιρούν την ύπαρξη των άλλων, των κομμουνιστοφάγων αστών με το άσβεστο αντιεαμικό μένος. Λίαν ενδεικτικό ένα ακόμη περιστατικό που αφηγείται η Λητώ Κατακουζηνού και λαμβάνει χώρα την 4η Μαΐου του 1944 (τρεις ημέρες μετά την εκτέλεση των «200» στην Καισαριανή): «Ο Βαλής φόρεσε τη μαύρη γραβάτα του, ντύθηκα και εγώ στα μαύρα και βγήκαμε έξω να συναντήσουμε κάναν φίλο να μοιραστούμε τον πόνο μας. Στην πλατεία Κολωνακίου πέσαμε πάνω σε κάτι γνωστούς. "Γιατί μαυροντυμένοι; Τι σας συμβαίνει;" ρώτησαν ανήσυχοι. "Διακόσιοι Ελληνες τουφεκίστηκαν και ρωτάτε τι μας συμβαίνει; Σήμερα όλοι οι Ελληνες πρέπει να μαυροντυθούμε". "Αγγελε, δεν είσαι με τα καλά σου. Δεν ξέρετε, λοιπόν, πως όλοι αυτοί ήταν κομμουνιστές;". Παγώσαμε. "Δεν ξέρω και ούτε μ' ενδιαφέρει. Ελληνες ήταν και πολεμούσαν τον εχθρό. Και σαν Ελληνες έχουμε χρέος να τους πενθήσουμε!". "Αγγελε, πρόσεξε, στραβό δρόμο πήρες, αυτοί θέλουν να πιουν το αίμα μας". "Των Γερμανών, θέλετε να πείτε...". "Ασ' τους Γερμανούς, πόλεμο κάνουν οι άνθρωποι. Τους άλλους, αυτούς που πενθείτε σήμερα, αυτούς να φοβάστε"».

Μήπως ελαφρά ανορθόδοξο το timing μιας έρευνας για τη σχέση-ταμπού ανάμεσα στην αστική τάξη και τη μεγαλύτερη και πολυπληθέστερη αντιστασιακή οργάνωση της Κατοχής; «Το βέβαιο είναι ότι στην Ιστορία δεν υπάρχουν ταμπού» επισημαίνει η Μαρία Σαμπατακάκη. «Ταμπού υπάρχουν στις εξουσίες. Το "η Ιστορία θα σας κρίνει" δεν υπάρχει για τον ιστορικό. Ο ιστορικός δεν κρίνει ούτε δικάζει, προσπαθεί μόνο να συνθέσει αυτά τα πολύχρωμα παζλ. Βέβαια, το πώς βλέπουμε κάθε φορά το παρελθόν έχει να κάνει με το από ποιο σημείο του παρόντος το κοιτάμε». Υπάρχει μια ασυνείδητη απόπειρα γεφύρωσης ιστορικών διαφορών σε μια ηλεκτρισμένη πολιτικά και πολωμένη εποχή; «Δεν μας ενδιαφέρει να λειτουργήσουμε συμφιλιωτικά» συμπληρώνει με έμφαση η εκπρόσωπος των hιστοριστών. «Μας ενδιαφέρει να λειτουργήσουμε ανιχνευτικά, να δούμε δηλαδή κάποια πράγματα χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Στο κάτω κάτω, οι γενιές που έζησαν τότε τα γεγονότα αυτά ήταν πιο ανοιχτές σε ζυμώσεις από ό,τι είμαστε ή - φαίνεται να είμαστε - εμείς σήμερα».

Η εκδήλωση «Το ΕΑΜ και οι αστοί» της ομάδας hιστορισταί θα φιλοξενηθεί στις 24 Οκτωβρίου στο Ιδρυμα Αγγελου και Λητώς Κατακουζηνού (λεωφ. Αμαλίας 4, 5ος όροφος). Είσοδος ελεύθερη. Πληροφορίες και κράτηση θέσης στην ιστοσελίδα www.katakouzenos.gr.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 9 Οκτωβρίου 2016

Δεν υπάρχουν σχόλια: